بیش از هزار طلبه در پای درس ایشان می نشستند و دل های خود را از نور علم و معرفت جلا می دادند.
به گزارش چی 24 به نقل از رسالت: علامه محمد باقر مجلسی در حوزه های گوناگون علمی، فقهی و حتی سیاسی تبحّر کم نظیری در عصر خود داشته است، بویژه آن که ایشان یکی از محدثان بزرگ امامیه است که عمر خویش را صرف صیانت و ترویج آموزه های قرآن و عترت کرده است. همزمان با ایام رحلت علامه مجلسی و با هدف معرفی آن عالم برجسته جهان تشیع، به بررسی زوایایی از زندگی شخصی و علمی ایشان می پردازیم؛
تولد
علامه محمد باقر مجلسی در سال 1037 هجری چشم به جهان گشود . (1) پدرش مولا محمد تقی مجلسی از شاگردان بزرگ شیخ بهایی و در علوم اسلامی از سرآمدان روزگار خود به شمار می رفت . مادرش دختر صدرالدین محمد عاشوری (2) است که خود از پرورش یافتگان خاندان علم و فضیلت بود.
در دامان زهد
علامه مجلسی در خانه ای رشد و نمو کرد که از نیمه قرن پنجم هجری به تشیع در میان مردم مشهور بودند و بسیاری از افراد این خانواده در قرن دهم و یازدهم از دانشمندان معروف زمان به شمار می رفتند . (3) او درس و بحث را در چهار سالگی نزد پدر آغاز کرد.(4) نبوغ سرشار او به حدی بود که در چهارده سالگی از فیلسوف بزرگ اسلام ملاصدرا اجازه روایت گرفت (5) و سپس در حضور استادانی چون علامه حسن علی شوشتری، امیر محمد مؤمن استر آبادی میرزای جزایری، شیخ حر عاملی، ملامحسن استرآبادی، ملامحسن فیض کاشانی و ملا صالح مازندرانی زانوی ادب زد و از خرمن علم و معرفت هر یک خوشه ها چید و در این کوشش خستگی ناپذیر پای درس بیش از بیست و یک استاد نشست (6) و از افکار و عقاید و اندیشه های مختلف آنان بهره جست.
وی در اندک زمانی بر دانش های صرف و نحو، معانی و بیان، لعت و ریاضی، تاریخ و فلسفه حدیث و رجال، درایه و اصول و فقه و کلام احاطه کامل پیدا کرد.
آفتابی بر منبر
علامه مجلسی که در مدرسه ملاعبدالله به اقامه نماز و تدریس اشتغال داشت بعد از رحلت پدر بزرگوارش در مسجد جامع اصفهان نیز به این مهم دست یافت. (7) در پای درس او بیش از هزار طلبه می نشستند و از نور علم و معرفت، دل های خود را جلا می دادند. سید نعمت الله جزایری که نامی ترین شاگرد اوست می گوید: «با آن که در سن جوانی به سر می برد چنان در علوم تتبّع کرده بود که احدی از علمای زمانش به آن پایه نرسیده بودند.(8) هنگامی که در مسجد جامع اصفهان مردم را موعظه می کرد هیچ کس فصیح تر و خوش بیان تر از او ندیدم. حدیثی که شب مطالعه می کردم چون صبح از او می شنیدم چنان بیان می کرد که گویی هرگز نشنیده ام.» (9) تواضع و بزرگ‌منشی او چنان بود که بسیاری از بزرگان حوزه برای نشان دادن ارادت خود به او و شناساندن ارزش علامه به طلاب جوان گاهی به پای درس ایشان حاضر می شدند .
شیخ محمد فاضل با این که مجلس درس و مباحثه داشت، به حوزه درس علامه حاضر می شد و عملاً به طلاب درس تواضع می آموخت و علامه نیز در مقابل به شاگردانش اظهار می داشت: «استفاده او از من، کمتر از استفاده من از اوست، بلکه استفاده من از او بیشتر است.(10)
به سوی نور
علامه در مسیر احیای علوم اهل بیت (علیهم السلام) راه استادش فیض را در پیش گرفت و با رها کردن علوم عقلی به سوی نوری که از قله بلند روایات و احادیث می تابید، شتافت و در اولین قدم «کتب اربعه» را به صحنه درس و بحث کشاند.
وی طلاب را که مدت ها از روایات و احادیث جدا بودند به مطالعه و تحقیق در روایات تشویق کرد و برای حفظ و نگهداری کتب اربعه از گزند حوادث روزگار و تحویل دادن آن ها به نسل فردا، بدون هیچ گونه کم و کاستی و تحریف، اعلام کرد: «اگر هر یک از طلاب کتب اربعه را بنویسد، به دریافت اجازه از او نایل خواهند شد». طلاب با شوق تمام به نوشتن کتب اربعه پرداختند و نسخه ها را نزد علامه می بردند و او با خط خود در پشت نسخه های آن ها اجازه آنان را می نوشت. (11)
علامه با خود می اندیشید که تدریس کتب اربعه و توجه به بعضی از دیگر کتاب ها تنها این کتب را از خطر نابودی نجات خواهد داد اما برای کتب دیگر چه باید کرد؟ اندیشه درباره هزاران کتاب شیعه که در کوره های حمام یغماگران و فرهنگ کشان به خاکستر تبدیل شده بود. از سوی دیگر تعصب خشک اهل سنت در نابودی ذخیره های گرانبهای تشیع و احتمال سقوط دولت صفویه به دست قدرت های شرق و غرب و اهل تسنن و نفوذ صوفیان در دربار و نقشه های آنان برای تحریف بسیاری از روایات، بی توجهی طلاب به کتب روایات و احادیث بیش از پیش آثار اهل بیت (علیهم‌السلام) را در معرض خطر و نابودی قرار داده بود. از این رو تلاش همه جانبه ای برای به دست آوردن آثار تشیع آغاز کرد به گونه ای که او در این تلاش وسیع، دویست اصل از اصول چهارصد گانه معتبر شیعه را به دست آورد و نفیس ترین کتابخانه تشیع را گرد آورد.
محراب بحار
علامه مجلسی با خود چنین اندیشید که باید گهرهای گرانبهای اهل بیت را که از اطراف و اکناف جمع کرده است، در قالب محرابی زیبا به نام «بحارالانوار» بگنجاند تا نه تنها طلاب بلکه تمام شیعیان در این محراب به سوی قبله دل ها یعنی کرم اهل بیت (علیهم‌السلام) به نماز عشق بایستند و بدین وسیله راه را از چاه و درست را از نادرست تشخیص دهند. از این رو دست به کاری عظیم زد و شروع به نگارش این دائرة المعارف بزرگ تشیع کرد .
حضرت امام خمینی (ره) درباره بحارالانوار می فرمایند: «بحار خزانه همه اخباری است که به پیشوایان اسلام نسبت داده شده، چه درست باشد یا نادرست، در آن کتاب هایی هست که خود صاحب بحار آن ها را درست نمی داند و او نخواست کتاب علمی بنویسد تا کسی اشکال کند که چرا این کتاب ها را فراهم کردی؟»
سفر با سلاح قلم
علامه هیچ گاه در سفر، قلم - این سلاح حوزوی - را از خود جدا نمی ساخت و همواره آن را چون دل خویش صیقل می داد و با آن به راز و نیاز می پرداخت .
هنگام سفرهای علامه طلاب فرصت را غنیمت می شمردند و با او همراه می شدند تا در قضایی ساده و دوستانه سعادت واقعی را در کلام او جستجو کنند. میر محمد خاتون آبادی می گوید: «من در اوان کودکی در تحصیل حکمت و معقول حریص بودم و تمام اوقات عمر خود را در آن مصروف می داشتم تا آنکه در راه حج به مصاحبت علامه مجلسی مشرف گردیدم و با او ارتباط نزدیک یافتم و از نور علمش، هدایت شدم و به تحصیل و تتبع در کتب فقه و حدیث و علوم مشغول شدم و مدت چهل سال بقیه عمرم را از فیوضات او بهره مند شدم .» (12)
در روزهایی که علامه در مشهد مقدس برای زیارت مشرف بود جمعی از علماء، فضلا و طلاب جهت استفاده از علوم او تقاضای درس حدیث می کردند و علامه مجلسی چهل حدیث (اربعون حدیث) را در این ایام نوشت.
سایر تألیفات
علامه مجلسی بغیر از دائرة المعارف بزرگ تشیع (بحارالانوار) کتاب هایی به قرار زیر نگاشته است:
1) مراه العقول فی شرح اخبار الرسول در شرح اصول کافی
2) ملاذ الاهبار فی شرح التهذیب
3) شرح اربعین
4) الوجیزه فی الرجال
5) الفوائد الطریقه قی شرح الصحیفة السجادیه
6) رساله الاوزان
7) المسائل الهندیه
8) رساله اعتقادات (750 سطر است و در یک شب نگاسته شده است)
9) رساله فی الشکوک
تالیفات فارسی علامه مجلسی عبارتند از:
1) حق الیقین
2) عین الحیاه
3) حلیه المتقین
4) حیوه القلوب
5) مشکوه الانوار
6) جلاء العیون
7) زاد المعاد
8) تحفه الزائر
9) مقیاس المصابیح
10) ربیع الاسابیع
11) رساله در شکوک
12) رساله دیات
13) رساله در اوقات
14) رساله در جفر
15) رساله در بهشت و دوزخ
16) رساله اختیارات ایام
17) ترجمه عهدنامه امیرالمؤمنین (ع) به مالک اشتر
18) مشکوه الانوار در آداب قرائت قرآن و دعا
19) شرح دعای جوشن کبیر
20) رساله در رجعت
21) رساله در آداب نماز
22) رساله در زکات و بیش از 30 رساله دیگر در مسائل مختلف و ترجمه دعاها و کتاب هایی مختصر در عقاید و احکام
پی نوشت:
1) ریحانه الادب، محمد علی مدرسی تبریزی، ج 5، ص 196 .
2) الذریعه، آقا بزرگ تهرانی، ج 1، ص 151 .
3) زندگینامه علامه مجلسی، سید مصلح الدین مهدوی، ج 1، ص 53 .
4) زندگی نامه علامه مجلسی، ج 1، ص 55 .
5) همان، ص 426
6) یادنامه علامه مجلسی، ص 5 .
7) همان، ص 5 .
8) نابغه فقه و حدیث، ص 148 .
9) زندگی نامه علامه مجلسی، ج 1، ص 148 .
10) زندگی نامه علامه مجلسی، ص 66 .
11) یادنامه علامه مجلسی، ص 26 .
12) کشف الاسرار، ص 319.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه علمیه خراسان
علامه محمد باقر مجلسی در حوزه های گوناگون علمی، فقهی و حتی سیاسی تبحّر کم نظیری در عصر خود داشته است، بویژه آن که ایشان یکی از محدثان بزرگ امامیه است که عمر خویش را صرف صیانت و ترویج آموزه های قرآن و عترت کرده است. همزمان با ایام رحلت علامه مجلسی و با هدف معرفی آن عالم برجسته جهان تشیع، به بررسی زوایایی از زندگی شخصی و علمی ایشان می پردازیم؛
تولد
علامه محمد باقر مجلسی در سال 1037 هجری چشم به جهان گشود . (1) پدرش مولا محمد تقی مجلسی از شاگردان بزرگ شیخ بهایی و در علوم اسلامی از سرآمدان روزگار خود به شمار می رفت . مادرش دختر صدرالدین محمد عاشوری (2) است که خود از پرورش یافتگان خاندان علم و فضیلت بود.
در دامان زهد
علامه مجلسی در خانه ای رشد و نمو کرد که از نیمه قرن پنجم هجری به تشیع در میان مردم مشهور بودند و بسیاری از افراد این خانواده در قرن دهم و یازدهم از دانشمندان معروف زمان به شمار می رفتند . (3) او درس و بحث را در چهار سالگی نزد پدر آغاز کرد.(4) نبوغ سرشار او به حدی بود که در چهارده سالگی از فیلسوف بزرگ اسلام ملاصدرا اجازه روایت گرفت (5) و سپس در حضور استادانی چون علامه حسن علی شوشتری، امیر محمد مؤمن استر آبادی میرزای جزایری، شیخ حر عاملی، ملامحسن استرآبادی، ملامحسن فیض کاشانی و ملا صالح مازندرانی زانوی ادب زد و از خرمن علم و معرفت هر یک خوشه ها چید و در این کوشش خستگی ناپذیر پای درس بیش از بیست و یک استاد نشست (6) و از افکار و عقاید و اندیشه های مختلف آنان بهره جست.
وی در اندک زمانی بر دانش های صرف و نحو، معانی و بیان، لعت و ریاضی، تاریخ و فلسفه حدیث و رجال، درایه و اصول و فقه و کلام احاطه کامل پیدا کرد.
آفتابی بر منبر
علامه مجلسی که در مدرسه ملاعبدالله به اقامه نماز و تدریس اشتغال داشت بعد از رحلت پدر بزرگوارش در مسجد جامع اصفهان نیز به این مهم دست یافت. (7) در پای درس او بیش از هزار طلبه می نشستند و از نور علم و معرفت، دل های خود را جلا می دادند. سید نعمت الله جزایری که نامی ترین شاگرد اوست می گوید: «با آن که در سن جوانی به سر می برد چنان در علوم تتبّع کرده بود که احدی از علمای زمانش به آن پایه نرسیده بودند.(8) هنگامی که در مسجد جامع اصفهان مردم را موعظه می کرد هیچ کس فصیح تر و خوش بیان تر از او ندیدم. حدیثی که شب مطالعه می کردم چون صبح از او می شنیدم چنان بیان می کرد که گویی هرگز نشنیده ام.» (9) تواضع و بزرگ‌منشی او چنان بود که بسیاری از بزرگان حوزه برای نشان دادن ارادت خود به او و شناساندن ارزش علامه به طلاب جوان گاهی به پای درس ایشان حاضر می شدند .
شیخ محمد فاضل با این که مجلس درس و مباحثه داشت، به حوزه درس علامه حاضر می شد و عملاً به طلاب درس تواضع می آموخت و علامه نیز در مقابل به شاگردانش اظهار می داشت: «استفاده او از من، کمتر از استفاده من از اوست، بلکه استفاده من از او بیشتر است.(10)
به سوی نور
علامه در مسیر احیای علوم اهل بیت (علیهم السلام) راه استادش فیض را در پیش گرفت و با رها کردن علوم عقلی به سوی نوری که از قله بلند روایات و احادیث می تابید، شتافت و در اولین قدم «کتب اربعه» را به صحنه درس و بحث کشاند.
وی طلاب را که مدت ها از روایات و احادیث جدا بودند به مطالعه و تحقیق در روایات تشویق کرد و برای حفظ و نگهداری کتب اربعه از گزند حوادث روزگار و تحویل دادن آن ها به نسل فردا، بدون هیچ گونه کم و کاستی و تحریف، اعلام کرد: «اگر هر یک از طلاب کتب اربعه را بنویسد، به دریافت اجازه از او نایل خواهند شد». طلاب با شوق تمام به نوشتن کتب اربعه پرداختند و نسخه ها را نزد علامه می بردند و او با خط خود در پشت نسخه های آن ها اجازه آنان را می نوشت. (11)
علامه با خود می اندیشید که تدریس کتب اربعه و توجه به بعضی از دیگر کتاب ها تنها این کتب را از خطر نابودی نجات خواهد داد اما برای کتب دیگر چه باید کرد؟ اندیشه درباره هزاران کتاب شیعه که در کوره های حمام یغماگران و فرهنگ کشان به خاکستر تبدیل شده بود. از سوی دیگر تعصب خشک اهل سنت در نابودی ذخیره های گرانبهای تشیع و احتمال سقوط دولت صفویه به دست قدرت های شرق و غرب و اهل تسنن و نفوذ صوفیان در دربار و نقشه های آنان برای تحریف بسیاری از روایات، بی توجهی طلاب به کتب روایات و احادیث بیش از پیش آثار اهل بیت (علیهم‌السلام) را در معرض خطر و نابودی قرار داده بود. از این رو تلاش همه جانبه ای برای به دست آوردن آثار تشیع آغاز کرد به گونه ای که او در این تلاش وسیع، دویست اصل از اصول چهارصد گانه معتبر شیعه را به دست آورد و نفیس ترین کتابخانه تشیع را گرد آورد.
محراب بحار
علامه مجلسی با خود چنین اندیشید که باید گهرهای گرانبهای اهل بیت را که از اطراف و اکناف جمع کرده است، در قالب محرابی زیبا به نام «بحارالانوار» بگنجاند تا نه تنها طلاب بلکه تمام شیعیان در این محراب به سوی قبله دل ها یعنی کرم اهل بیت (علیهم‌السلام) به نماز عشق بایستند و بدین وسیله راه را از چاه و درست را از نادرست تشخیص دهند. از این رو دست به کاری عظیم زد و شروع به نگارش این دائرة المعارف بزرگ تشیع کرد .
حضرت امام خمینی (ره) درباره بحارالانوار می فرمایند: «بحار خزانه همه اخباری است که به پیشوایان اسلام نسبت داده شده، چه درست باشد یا نادرست، در آن کتاب هایی هست که خود صاحب بحار آن ها را درست نمی داند و او نخواست کتاب علمی بنویسد تا کسی اشکال کند که چرا این کتاب ها را فراهم کردی؟»
سفر با سلاح قلم
علامه هیچ گاه در سفر، قلم - این سلاح حوزوی - را از خود جدا نمی ساخت و همواره آن را چون دل خویش صیقل می داد و با آن به راز و نیاز می پرداخت .
هنگام سفرهای علامه طلاب فرصت را غنیمت می شمردند و با او همراه می شدند تا در قضایی ساده و دوستانه سعادت واقعی را در کلام او جستجو کنند. میر محمد خاتون آبادی می گوید: «من در اوان کودکی در تحصیل حکمت و معقول حریص بودم و تمام اوقات عمر خود را در آن مصروف می داشتم تا آنکه در راه حج به مصاحبت علامه مجلسی مشرف گردیدم و با او ارتباط نزدیک یافتم و از نور علمش، هدایت شدم و به تحصیل و تتبع در کتب فقه و حدیث و علوم مشغول شدم و مدت چهل سال بقیه عمرم را از فیوضات او بهره مند شدم .» (12)
در روزهایی که علامه در مشهد مقدس برای زیارت مشرف بود جمعی از علماء، فضلا و طلاب جهت استفاده از علوم او تقاضای درس حدیث می کردند و علامه مجلسی چهل حدیث (اربعون حدیث) را در این ایام نوشت.
سایر تألیفات
علامه مجلسی بغیر از دائرة المعارف بزرگ تشیع (بحارالانوار) کتاب هایی به قرار زیر نگاشته است:
1) مراه العقول فی شرح اخبار الرسول در شرح اصول کافی
2) ملاذ الاهبار فی شرح التهذیب
3) شرح اربعین
4) الوجیزه فی الرجال
5) الفوائد الطریقه قی شرح الصحیفة السجادیه
6) رساله الاوزان
7) المسائل الهندیه
8) رساله اعتقادات (750 سطر است و در یک شب نگاسته شده است)
9) رساله فی الشکوک
تالیفات فارسی علامه مجلسی عبارتند از:
1) حق الیقین
2) عین الحیاه
3) حلیه المتقین
4) حیوه القلوب
5) مشکوه الانوار
6) جلاء العیون
7) زاد المعاد
8) تحفه الزائر
9) مقیاس المصابیح
10) ربیع الاسابیع
11) رساله در شکوک
12) رساله دیات
13) رساله در اوقات
14) رساله در جفر
15) رساله در بهشت و دوزخ
16) رساله اختیارات ایام
17) ترجمه عهدنامه امیرالمؤمنین (ع) به مالک اشتر
18) مشکوه الانوار در آداب قرائت قرآن و دعا
19) شرح دعای جوشن کبیر
20) رساله در رجعت
21) رساله در آداب نماز
22) رساله در زکات و بیش از 30 رساله دیگر در مسائل مختلف و ترجمه دعاها و کتاب هایی مختصر در عقاید و احکام
پی نوشت:
1) ریحانه الادب، محمد علی مدرسی تبریزی، ج 5، ص 196 .
2) الذریعه، آقا بزرگ تهرانی، ج 1، ص 151 .
3) زندگینامه علامه مجلسی، سید مصلح الدین مهدوی، ج 1، ص 53 .
4) زندگی نامه علامه مجلسی، ج 1، ص 55 .
5) همان، ص 426
6) یادنامه علامه مجلسی، ص 5 .
7) همان، ص 5 .
8) نابغه فقه و حدیث، ص 148 .
9) زندگی نامه علامه مجلسی، ج 1، ص 148 .
10) زندگی نامه علامه مجلسی، ص 66 .
11) یادنامه علامه مجلسی، ص 26 .
12) کشف الاسرار، ص 319.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه علمیه خراسان
